39. نگاه به زیردستان
و اءکثر اءن تنظر الى من فضلت علیه فان ذلک من اءبواب الشکر.
نامه /69
ترجمه : به افراد پائین تر از خود، زیاد بنگر، که این نگریستن ها، درهاى شکر گزارى را به روى تو باز مى کند.
شرح : انسان باید، در مورد نعمتهائى که خداوند به او داده است ، همیشه شکر گزار باشد، و نشان دهد که قدر آن نعمتهاى خدا را بداند، و بخاطر آنها در برابر خداوند شکر گزار باشد، لیاقت و شایستگى رسیدن به نعمتهاى بیشتر را نیز بدست آورد.
اما کسى که قدر نعمتهائى که خداوند به او داده است ناراضى باشد، نعمتهاى خدا را تلف مى کند، و نشان مى دهد لیاقت آن نعمتها را ندارد. در آن صورت ، نه تنها نعمت بیشترى بدست نمى آورد، بلکه آنچه که دارد از دست مى دهد.
ما، براى قدر نعمتهاى خداوند را بدانیم ، باید همیشه به افراد پائین تر از خود نظر داشته باشیم . یعنى کسانى را نگاه کنیم ، که کمتر از ما، از نعمتهاى خداوند برخوردار شده اند. در این صورت ، نه تنها از آنچه داریم ناراضى نخواهم بود، بلکه احساس رضایت و خوشنودى خواهیم کرد. و از خداوند سپاسگذار خواهیم بود. هر چه بیشتر به اینگونه افراد نگاه کنیم ، درهاى شکر گزارى ، بیشترى به روى ما باز خواهند شد، زیرا در این نگاه کردنها، به نعمت هاى خود بیشتر آگاه خواهیم شد و شکر خداوند را بیشتر بجاى خواهیم آورد. سعدى ، شاعر بزرگ ایرانى مى گوید: در ایام جوانى ، روزى کفش نداشتم و از این رو، از زندگى خود سخت ناراضى بودم و بسیار گله و شکایت میکردم . اما وقتى بیرون رفتم ، مردى را دیدم که کنار دیوار نشسته است و پا ندارد. با دیدن او، یکباره به خود آمدم و به درگاه خداوند شکر گزارى کردم که اگر کفش ندارم ، در عوض دو پاى سالم دارم که بدون کفش ‍ هم مى توانم با آنها راه بروم .
ما نیز به جاى آنکه به پاى بى کفش خود نگاه کنیم ، باید به کسانى که اصلا پا ندارند بنگریم و خدا را شکر گوئیم .
البته آنچه که شرح داده شده دلیل این نیست که انسان پیوسته زندگى خود را در یک حالت سکون نگهداشته و بعنوان رضایت از تقدیر هیچگاه حقوق خود را مطالبه نکند. در زمان طاغوت از این نصیحت سعدى براى ساکت نگهداشتن مردم استفاده میکردند والى آنچه که ما امروز میگوئیم فقط براى شکر نعمتهاى الهى است و بس .
40. معیار زشتى کارها
و احذر کل عمل یعمل به فى السرو یستحیى منه فى العلانیه ، و احذر کل عمل اذا سئل عنه صاحبه انکره اءو اعتذرمنه .
نامه /69
ترجمه : از کارى که در نهان انجام مى شود، و در آشکار شرم آور است ، بپرهیز و نیز از کارى که اگر انجام دهنده اش ، در باره آن بپر سند، یا انجام آن را انکار مى کند و یا بخاطر آن پوزش مى طلبد، دورى کن .
شرح : بسیار کسان هستند که دلشان نمیخواهد کار بد انجام دهند و مورد سرزنش مردم و خشم و نارضایى خدا قرار گیرند. ولى چون گاهى نمى توانند فرق میان خوب و بد را تشخیص دهند، بطور ناخواسته و نا آگاهانه مرتکب اعمال ناپسند مى شوند.
از این رو، براى آنکه کار خوب از کار بد مشخص شود، و انسان بتواند فرق بین این دو را بشناسد و کار بد انجام ندهد، امام علیه السلام دو قانون و نشانه ساده و آسان تعیین فرموده است : اول آنکه کار بد، آن است که بطور پنهانى و دور از چشم دیگران انجام داده مى شود، زیرا انجام آن بطور آشکار و برابر چشم مردم . باعث شرم و خجالت است .
دومین نشانه کار بد، آن است که انجام دهنده آن را مورد پرسش قرار دهند که چرا چنان کارى کرده است ، یا انکار میکند و میگوید:من چنین کارى نکرده ام ، و یا بخاطر انجام آن کار عذر خواهى مى کند و میگوید:مرا ببخشید، از روى نادانى چنین کارى کرده ام .
پس ما نیز، هر گاه دیدیم کارى که میخواهیم انجام دهیم ، یکى از این دو نشانه را دارد، باید بدانیم که کار بدى است ، و از انجام آن خوددارى کنیم .
41. تمرین بردبارى
ان لم تکن حلما فتحلم ، فانه قل من تشبه بقوم الا اءو شک اءن یکون منهم .
ح /207
ترجمه : اگر بردبار نیستى ، خود را وادار به بردبارى کن ، زیرا کسى که خودرا به گروهى شبیه کند، به زودى از آنان مى شود.
شرح : کسانى هستند که برخى از صفات خوب انسانى ، بطور طبیعى ، در آنها وجود ندارد، مثلا در طبیعت آنها، از آغاز، صفت حلم و بردبارى وجود نداشته است ، و همواره در برابر کوچکترین ناملایمى ، آرامش خود را از کف داده ، و دست به کارهایى زده اند که باعث ایجاد مشکلات و ناراحتیها فراوانى شده است .
بهترین راهى که براى اینگونه افراد وجود دارد، آن است که با اراده و تمرین ، خود را به آن صفت عادت دهند، تا رفته رفته ، بر اثر عادت ، آن صفت خوب جزو وجود آنها شود.
امام علیه السلام ، به عنوان نمونه ، صفت بردبارى را مطرح ساخته و در باره آن فرموده است : اگر خصلت حلم و بردبارى ، در طبیعت شما وجود ندارد، دلیل بر آن نیست که هرگز نمیتوانید حلیم و بردبارى شوید. کافى است که براى مدتى ، خود را به بردبارى وادار سازید یعنى در برابر مسائلى که آرامش شما را بر هم مى زند، سعى کنید رفتارتان شبیه کسى باشد که بطور طبیعى بردبار است و در برابر چنان مسئله یى ، آرامش خود را با بردبارى حفظ مى کند.
وقتى مدتى به این کار ادامه دادید و رفتارى شبیه رفتار اشخاص بردبار در پیش گرفتید، رفته رفته عادت مى کنید که هر وقت با چنان مسائلى روبرو شدید، همان رفتار را از خود نشان دهید.
به این ترتیب ، صفاتى که در طبیعت شما وجود ندارد، بر اثر تمرین به صورت یک عادت در شما ایجاد مى شود. بطوریکه یک کسى نمى تواند تشخیص دهد که آن صفت خوب ، از آغاز در طبیعت شما وجود داشته است ، یا خود با تمرین و عادت ، آنرا در وجودتان ایجاد کرده اید.